ALEKSANDRI I MADH – RRËNJËT ILIRE TË NJË FIGURE BOTËRORE

Pergatitur: miremengjes.net

Bazuat tek vepra Demografia e Viseve Shqiptare në Greqinë e Veriute e autorit Arben .P. Llalla.

Arben Llalla

I. Origjina familjare e Aleksandrit të Madh dhe lidhja me fiset ilire

Emri i Aleksandrit të Madh, një prej figurave më të fuqishme dhe më të diskutueshme të historisë antike, vazhdon të ngjallë debat politik dhe akademik edhe sot, më shumë se 2,300 vjet pas vdekjes së tij. Ndonëse përpjekjet për ta identifikuar atë si pjesë të trashëgimisë greke janë të hershme dhe të forta, një qasje tjetër – ajo që ngre hipotezën e origjinës ilire dhe lidhjes së tij me shqiptarët e sotëm – ka nisur të zërë vend në historigrafinë alternative dhe kritike. Një ndër autorët që e ka trajtuar këtë temë me guxim dhe këmbëngulje është studiuesi Arben P. Llalla në veprën e tij “Demografia e viseve shqiptare në Greqinë e Veriut”, ku kapitulli i parë i dedikohet pikërisht këtij qëndrimi: të nxjerrë në pah origjinën ilire-shqiptare të Aleksandrit të Madh, bazuar në dokumente, kronika antike dhe analizë gjuhësore e simbolike.

Sipas Llallës, gjenealogjia e Aleksandrit të Madh është rrënjësisht e lidhur me fiset ilire, të cilat jo vetëm që banonin një pjesë të madhe të Ballkanit, por kishin ndikim të madh politik dhe kulturor në zonat ku sot përfshihen Greqia e veriut, Maqedonia, Shqipëria dhe pjesë të Malit të Zi. Nëna e Aleksandrit, Olimbia, ishte princeshë e Epirit, një mbretëri ilire që shtrihej në jug të Shqipërisë dhe në pjesë të Çamërisë së sotme. Ajo ishte bija e mbretit Neoptolemi I, që rridhte nga fisi i Pirro Neoptolemit, djalit të Akilit mitologjik, dhe stërgjyshja e Pirros së Epirit – një tjetër figurë e madhe që i përket rrëfimeve historike shqiptare.

Edhe Filipi II i Maqedonisë, babai i Aleksandrit, kishte rrënjë ilire. Nëna e tij ishte Euridika, nga fisi i Lynkestëve – një popullsi ilire që banonte rreth liqenit të Ohrit. Martesa e Filipit me Olimbinë nuk ishte thjesht një aleancë politike, por një bashkim brenda aristokracisë ilire. Filipi, siç dëshmojnë edhe burime greke antike, nuk ishte i pranueshëm si grek nga vetë grekët: Demosteni e përshkruan si “murtajë të ndyrë të Maqedonisë”, ndërsa Straboni i quan maqedonasit “paionë”, një fis që sot njihet si pjesë e trungut ilir.

II. Gjuha, emrat dhe kultura: shqiptaria e koduar e Aleksandrit

Një nga argumentet më të forta të Llallës është analiza e thelluar gjuhësore dhe kulturore. Ai përpiqet të tregojë se si shumë emra të personazheve të lidhur me Aleksandrin – përfshirë vetë emrin e tij dhe të nënës – nuk janë grekë, por kanë origjinë nga pellazgjishtja dhe shqipja e vjetër. Emri Olimbia, sipas tij, vjen nga fjalët shqipe “OLI” që do të thotë “të gjithë” dhe “MBI” që do të thotë “mbi, sipër”, duke formuar kuptimin “Mbi të gjithë”. Edhe emri i saj i mëparshëm, Mirtal, është fjalë shqipe që përbëhet nga “mir” dhe “dal” – pra, një emër që përcjell kuptimin “dalë e mirë” apo “e bukur që shfaqet”.

Në të njëjtën mënyrë, emri Aleksandër është ndarë në tri pjesë për t’u zbërthyer përmes shqipes: “A” si forma e vjetër e foljes “është”, “LEK” si emër i përdorur ende nga shqiptarët, dhe “ANDRA” që do të thotë “ëndërr”. Pra, “Lek është në ëndërr”, një përshkrim simbolik i vizionarit që Aleksandri ishte në të vërtetë. Përforcimi i këtij argumenti vjen edhe nga përdorimi i variantit “Leksandër” në zonat arbëreshe dhe arvanitase – forma që ruhet ende në të folurën e disa komuniteteve shqiptare në Itali dhe Greqi.

Sipas Llallës, gjuha amtare e Aleksandrit ishte ilirishtja – më konkretisht një dialekt që i ngjante gegërishtes së sotme. Ai fliste këtë gjuhë me miqtë dhe familjarët e tij, ndërsa greqishten e mësoi më vonë, me ndërhyrjen e mësuesve si Aristoteli. Edhe vetë Aristoteli, që vjen nga Stagira pranë Selanikut, konsiderohet nga Llalla si figurë me origjinë shqiptare. Edukimi i Aleksandrit u ndërtua nga mësues që vinin nga territore ilire: Leonidhi, kushëri i nënës së tij, dhe Lisimaku, që vinte nga zona e Dodonës – një vend që njihet si qendër e kulturës pellazge, e pra parahelenike.

III. Simbolika, trashëgimia dhe hijet që ndjekin një legjendë

Trashëgimia e Aleksandrit të Madh nuk është vetëm çështje e pushtimeve dhe betejave. Është gjithashtu çështje simbolike dhe identitare. Në shumë prej portreteve të tij antike, ai paraqitet me brirët e cjapit – një simbol që lidhet me Perëndinë Amon, por që në Ballkan ka një lidhje më të thellë me figurat ilire si Pirroja i Epirit dhe më vonë Skënderbeu. Ky detaj nuk është rastësor: është një shenjë që u trashëgua brenda një rrethi sundues ilir, ku brirët përfaqësonin fuqi të mbinatyrshme, drejtim hyjnor dhe legjitimitet për të udhëhequr.

Në një tjetër moment kyç të veprës së Llallës përmendet mbishkrimi “Meryamun setepenra Aleksandros”, i gjetur në Egjipt, që përmban një emër që mund të zbërthehet në dialektin gegë si “Mir jam unë” – pra një emër simbolik dhe autodeklarues, i lidhur sërish me rrënjët ilire të shqiptarisë. Sipas tij, kjo formë është pagëzimi i vërtetë i Aleksandrit, ndërsa “Aleksandër” ishte thjesht një nofkë politike.

Pas vdekjes së Aleksandrit në vitin 323 para Krishtit në Babiloni, ai mbeti jo vetëm një legjendë botërore, por edhe një burim frymëzimi për shumë figura shqiptare. Në vitin 1925, Ahmet Zogu vendosi që monedha kombëtare e Shqipërisë të quhej “Lek”, në nder të Aleksandrit të Madh, ndërsa në atë kohë Republika e Greqisë dhe ajo e Maqedonisë ende nuk kishin asnjë përfaqësim simbolik të tij në valutën shtetërore.

Trashëgimia e tij vazhdon të jetojë në emra personalë, në toponime, në fjalë të rralla dhe në rrëfime të humbura nëpër kohë. Në fund të fundit, pyetja thelbësore që ngre Arben P. Llalla nuk është vetëm se “ku ishte i lindur Aleksandri?”, por “çfarë kulture dhe trashëgimie mbante me vete ai?”. Në këtë dritë, historia që kemi mësuar shpeshherë përmes syzeve greke ose perëndimore mund të mos jetë e vetmja e vlefshme. Ekziston edhe një histori tjetër, që flet shqip – dhe ajo, nëse i besojmë logjikës së rrënjëve, e ka Aleksandrin një ndër bijtë e saj më të mëdhenj.